HANGİ HABER AKTARMA YÜKLEMİ, NEREDE KULLANILIR?

Haber yazma uygulamalarına yeni başlayanların karşılaştıkları en büyük güçlüklerden birisi, hangi haber aktarma yüklemini nerede kullanacakları sorusudur. Önce “açıkladı” mı yazmalıyım, yoksa “dedi” mi? “Söyledi” yükleminden sonra hangi yüklemi kullanmalıyım? “Diye konuştu” mu daha doğru, yoksa “diye kaydetti” mi? Hangi yüklemler, hangi yüklemlerden önce ve hangileri sonra gelmeli?
Bu soruların yanıtları haber yazma uygulamalarına yeni başlayanlar için büyük “dert” yaratır. Hangi sözün, hangi haber aktarma yüklemi ile biteceğine karar veremeyen muhabir, çoğu zaman aynı yüklemi tekrarlama yanlışına da düşer. Altını çizen kişi, bir sonraki cümlede başka bir şeyin altını çizer. Belirten kişi, bir sonraki cümlenin sonunda da belirtir.
HANGİ YÜKLEMLER DAHA ÇOK KULANILIYOR?
Ülkemizde gazetelerde yayımlanan “doğru” haberler incelendiğinde “daha çok hangi haber yüklemleri tercih ediliyor?” sorusuna yanıt aranabilir. Haber aktarma yüklemlerinin önemlilik sıralaması, sanırım haber yazma uygulamalarına yeni başlayanlar için de “altın” bir rehber niteliği taşır. Kişisel tavsiyem, bu haber aktarma yüklemlerinin bir yere not edilmesi ve haber yazarken bir göz gezdirilmesi…
Ülkemizde yayımlanan haberlerde en çok kullanılan haber aktarma yüklemleri “açıklamak”, “demek” ve “söylemek”. Bunlardan sonra ise “belirtmek”, “diye konuşmak”, “ileri sürmek”, “vurgulamak”, “şöyle konuşmak” ve “anlatmak” yüklemleri geliyor.
Dolaylı anlatım tercih edildiğinde ise haber aktarma yüklemlerinin öncelik sıralaması biraz değişiyor. İlk sırada “belirtilmek” yüklemi ve ardından “açıklanmak”, “bildirilmek”, “önerisinde bulunulmak” ve “ileri sürülmek” yüklemleri tercih ediliyor.
Şimdi, haber yazımında kullanılan diğer bazı aktarma yüklemleri ile birlikte bu yüklemlerin dilimizdeki anlamlarına bakalım. Bu sayede hangi haber yüklemlerinin hangileri ile yakın anlamlara geldiği ve hangilerini kullanırken bir çeşit “yorumda” bulunulduğu anlaşılabilir.
HANGİ YÜKLEM NE ANLAMA GELİYOR?
açıklamak: Bir konuyla ilgili gerekli bilgileri vermek, izah etmek; bir sorunla ilgili aydınlatıcı bilgi vermek; bir sözün, bir yazının ne anlatmak istediğini belirtmek, yorumlamak.
belirtmek: açıklamak
işaret etmek: belirtmek, bir şeyi, bir durumu el, yüz hareketleriyle anlatmak, göstermek.
kaydetmek: Bazı önemli noktaları tespit etmek; belirtmek, söylemek.
söylemek: Düşündüğünü ya da bildiğini sözle anlatmak; bir düşünceyi ileri sürmek, ortaya atmak; haber vermek.
konuşmak: Düşünceyi sözlü olarak anlatmak; belli bir konudan söz etmek.
demek: Söz söylemek; herhangi bir kanıya, yargıya varmak.
dile getirmek: belirtmek, anlatmak, açıklamak, ifade etmek.
anlatmak: Bir konu üzerinde açıklama yapmak, açıklamada bulunmak, bilgi vermek, söylemek.
ifade etmek: anlatmak
bildirmek: Herhangi bir konuda bilgi vermek; anlatmak, ifade etmek.
değinmek: Bir konuyu ele alarak ondan kısaca söz etmek, dokunmak, temas etmek.
ileri sürmek: Bir düşünceyi ya da tasarıyı önermek, serdetmek.
vurgulamak: Vurgu ile söylemek; bir yazı ya da konuşmada sürekli olarak öne sürülen, önemle belirtilmek istenen düşünceye dikkat etmek, belli bir noktayı altını çizerek belirtmek.
altını çizmek: vurgulamak
hatırlatmak: anımsatmak.
eleştirmek: Bir düşünceyi, bir eseri, bir yargıyı inceleyerek doğruluk veya yanlışlığını ortaya çıkarmak ve gerçek değerini belirtmek, tenkit etmek.
suçlamak: Bir kimsenin herhangi bir suç işlediğini öne sürmek, itham etmek.
uyarmak: Bir kimseye bir davranışta bulunmamasını söylemek, ikaz etmek; görevini gereği gibi yapmayan kimseye nasıl davranması gerektiğini hatırlatmak, ihtarda bulunmak.
öneride bulunmak: önermek, teklif etmek.
iddia etmek: Bir iddia ileri sürmek, sözünde direnmek.
savunmak: Herhangi bir saldırıya karşı koymak, saldırıya karşı korumak, müdafaa etmek; hareket ya da düşünceyi söz ve yazı ile doğru, haklı göstermeye çalışmak; yapılan bir suçlamaya ya da ithama karşı kendi haklı gösterecek sebepler ileri sürmek; bir kişiyi desteklemek, ona arka çıkmak.
yorumlamak: Bir yazıyı veya bir sözü yorum yaparak açıklamak, tefsir etmek; Bir olaya, bir duruma bir anlam vermek.
YORUM İÇERENLERE DİKKAT!
Yukarıda sıralanan haber yüklemlerinin sayısını daha da artırmak mümkün. Bunun için “haber toplama ve yazma” konulu kitaplara bakılabilir. Ancak yukarıda yaptığım sıralama bir çeşit önemlilik sıralamasına da işaret etmektedir. Çünkü doğrudan aktarma yüklemlerinden, daha çok yorum gerektiren ifadelere doğru bir sıralamayı içermektedir.
“Değinmek” ve “ileri sürmek” yüklemlerinden başlayarak sıralanan “vurgulamak”, “hatırlatmak”, “eleştirmek”, “suçlamak”, “uyarmak”, “ileri sürmek”, “iddia etmek”, “savunmak” ve “yorumlamak” gibi yüklemler bir anlamda haberi yazan kişinin, yapılan açıklamadan çıkardığı değerlendirme ve yorumlardır. O nedenle bu yüklemlerin tam olarak anlamlarını bilip, yerli yerinde kullanılmasında yarar vardır.
Bunun dışında yukarıdaki yüklemler arasında benzer anlamlar taşıyanların birbirinin yerine kullanılmasında pek de sakınca yoktur. Ancak farklı habercilik anlayışları nedeniyle kullanım tercihlerinde kimi farklılıklar olabilir. Başka bir deyişle kimi yayın organları kimi yüklemlerin kullanılmasına öncelik veriyor olabilir.
İLK CÜMLENİN YÜKLEMİ NASIL OLMALI?
Örneğin bir toplantı, bir konuşma ya da demeç haberini ele alalım. Bu haberin ilk cümlesinin nasıl olması gerektiğini sorgulayalım. Bu türdeki haberlere de “açıklama haberi” diyelim.
Bir açıklamaya yönelik haberin ilk cümlesi “A kişisi şunu açıkladı” olabilir. Bununla birlikte “söylemek” ya da “belirtmek” yüklemleri de ilk cümlede kullanılabilir. Yine ilk cümlede “A kişisi ‘…’ dedi” de denilebilir. Haberin en önemli unsuru eğer yapılan açıklamadaki bir söz ise, bu söz en başta verilebilir. Açıklama haberlerinin büyük bir çoğunluğu bu tür sözlerle başlar.
Kimi zaman da açıklama; bir suçlama, bir iddia ya da bir eleştiri de olabilir. Bu gibi durumlarda ise haberin girişinde haberi tanımlayıcı nitelikte haber yüklemleri kullanılabilir. “A kişisi B’yi suçladı” denilebilir.
Dolayısıyla haberi yazarken “bu haber ne haberi?” sorusunu sormak ve haberin en başına bu açıklamayı “haber” yapan, en önemli unsurun hangi olduğuna karar vererek, bu unsuru en başta vermekte yarar vardır.
Kimi zaman haberin en önemli unsuru bir olay ve o olaya ilişkin açıklamaya dayanır. Bu gibi durumlarda da söz konusu olayı ilk cümlede belirtmek ve ardından yapılan açıklamayı vermek gereklidir.
Haberin ilk cümlesi genellikle söylenen söz üzerine odaklandığında daha çok “dedi”, “söyledi”, “açıkladı”, “belirtti” gibi yüklemler tercih edilmelidir. Ardından; kişinin ne söylediği belirtildikten sonra, o kişinin tırnak işareti içinde sözlerine yer vererek “diye konuştu”, “diye kaydetti” ya da “diye belirtti” gibi yüklemler kullanılabilir. Bu yüklemlerin hangisinin tercih edileceği ise metnin genelinde kullanılan yüklemlerle ilişkilidir. Aynı yüklemin ardı ardına tekrar edilmemesi ve tek düzeliğe düşülmemesi gereklidir.
Yine ilk cümlede “vurgulamak”, “hatırlatmak”, “üzerinde durmak”, “şu görüşlere yer vermek”, “şeklinde değerlendirmek” ya da “sözlerini şöyle sürdürmek” gibi yüklemleri kullanmamakta da yarar vardır. Çünkü bunlar daha çok haberin “gelişme” ya da “gövde” bölümünde kullanımı tercih edilen yüklemlerdir.
Açıklamaya dayalı haberlerde benim kişisel tercihim, olabildiğince fazla oranda açıklamada bulunan kişinin kendi sözlerine yer verilmesidir. Bu nedenle de öğrencilerime, muhabirin yorumunu gerektiren ya da konuyu yorumlayarak özetleyip anlatmayı içeren yüklemlerden olabildiğince kaçınmalarını tavsiye etmekteyim. Doğrudan açıklama yapan kişinin sözlerinin haber metnine alınması, muhabirin yapabileceği olası yanlış anlaşılmaları da ortadan kaldıracaktır. Daha sonra haber metnini okuyan açıklamayı yapan kişi de haberde kendi sözlerini bulacaktır. Bu nedenle “ileri sürmek”, “suçlamak” ya da “eleştirmek” gibi yüklemleri kullanmak yerine muhabirin söylenen söz ne ise onu vermesinin daha yorumsuz bir anlatım içerdiğini düşünmekteyim.
Haberin ilerleyen cümlelerinde elbette haber aktarma yüklemlerini belirli bir çeşitlilik içinde kullanmak metne zenginlik kazandıracaktır. Aynı yüklemleri mümkün olduğunca ardı ardına tekrarlamamak bu zenginliğin altın kurallardan birisidir. Bir cümle “… diye belirten A kişisi, … olduğunu belirtti” diye yazılmamalıdır. Ardı ardına iki cümle, aynı yüklemle bitmemelidir. Bir paragrafta aynı haber aktarma yüklemi, tek düzelik yaratacak bir biçimde tekrar edilmemelidir.
HABER NASIL SONLANDIRILIR?
Son olarak ise, “nihayet” ya da “sonuçlandırma” yüklemleri üzerinde durulabilir. Tüm haberler için sonuç paragrafı genellikle geçmiş hakkında bilgi veren ya da geleceği yönelik duyurumda bulunan ya da sonuç yargısı niteliği taşır.
Bir açıklama haberinde de sonuç cümlesinin “sonuç yargısı” taşıması muhtemeldir. Yarım sayfalık bir haberin son cümlesi, bu nedenle, “açıkladı” diye bitemez. Çünkü haberde en önemli unsurların başta verildiği ters piramit haber yazım tekniğine göre, haberin konusunu oluşturan açıklanan şeyin en başta verilmesi gerekir. Bu yüklemden sonra bir şeylerin açıklanması beklenir. O nedenle bir haberin son yüklemi “açıkladı” olmamalıdır.
Eğer bir konuşma ya da açıklamaya dayalı haberlerin son cümlesi aktarma ile tamamlanacaksa, şu yüklemler tercih edilebilir: “sözlerine eklemek”, “diye konuşmak”, “diye kaydetmek”, “şunları söylemek”.
Bir sonraki yazımda örnek haber metinleri üzerinden konu ele alarak haber yüklemlerinin nerede, nasıl kullanıldığı konusu üzerinde duracağım.